Op de zuidwestboek van Achter het Stadhuis stond de herberg Het Wild Varken (thans Achter het Stadhuis 36).² Naar dit huis is de straat vernoemd ten zuidoosten en in het verlengde van Achter het Verguld Harnas. Nog verder naar het zuiden toe heet hetzelfde tracé tegenwoordig Wolvenhoek.

In de Middeleeuwen waren andere benamingen voor deze straat, in zwang, om te beginnen de straat of het straatje naar de representatieve woning, de mansio, van wijlen Engbert Ludinc van den Dijk. De oudste vermelding daarvan die ik heb aangetroffen luidt: 'de straat van de Vughterstraat bij de Jodenpoort naar de woning van Engbert geheten Ludinc van den Dijk'. Zij komt voor in een Bossche schepenoorkonde van 3 juli 1346.³ Ook in latere akten treft men dergelijke aanduidingen aan.

Tevens was in deze en in later tijd de benaming Zijl in gebruik. Zo is er al op 23 juni 1338 sprake van een huis en erf hij de plaats geheten Sile,⁴ op 23 februari 1368 van een huis en erf 'in de straat strekkende van de straat geheten Sile naar (?) de woning van wijlen Luding van den Dijk'⁵ en in op 27 februari 1415 van 'de straat geheten Zijl'.⁶ De benaming Zijl verwijst naar het al dan niet overkluisde water van de voormalige stadsgracht.

Het leek aanvankelijk een aantrekkelijke gedachte om in het teruggevonden fundament een onderdeel van de mansio van Engbert Ludinc van den Dijk te zien. Het onderzoek wees echter uit dat dit complex verder naar het zuiden toe, waarschijnlijk in de Wolvenhoek of de Waterstraat, heeft gestaan. Nader onderzoek zal ongetwijfeld de precieze plek ervan kunnen aanwijzen.⁷

Peter van Hijnen verwierf op 18 februari 1437 ook nog een stukje erf achter het hierna te behandelen perceel B1 met de helft van de op de grensscheiding staande muur en van de stenen put aldaar,¹ nadat hij tevoren ook een stukje van het hiervoor genoemde perceel van Jan Brynck in de Vughterstraat had verworven. Dit hele complex verkocht en transporteerde hij op 11 oktober 1442 aan Arnold Hendriksz. Stamelart de kramer.² Op 3 juni 1443 deed Goiart die Vos afstand van zijn recht op dit complex, dat toen omschreven werd als 'huis, erf en tuin met hun toebehoren'.³ Voor de

Perceel B2 behoorde zoals uit het voorgaand is gebleken in 1359 aan Klaas de Wijs, eind veertiende eeuw aan Margriet weduwe van Roelof de Wijs en haar kinderen. Op 20 februari droeg Jan van Oss de plattijnmaker (klomp- schoenmaker) een cijns van 20 schellingen over aan Golart Keteller. Margriet en haar kinderen hadden deze cijns gevestigd op een huis, erf en weg gelegen achter het huis van wijlen Roelof de Wijs.⁵ Op 26 november 1400 maande Goiart Meirsken wegens achterstallige betaling van een cijns van 6 pond uit dit huis.⁶ Op 27 februari 1415 droegen Mechteld en Ida, dochters van Golart Keteler een aantal cijnzen over aan het Groot Ziekengasthuis.

Perceel B1 werd op 5 maart 1426 door Hendrik Croeck, zoon van wijlen Hendrik Wynbroet, in jaarlijkse en erfelijke cijns gegeven aan Arnold van Bladel.¹ Hiermee waren de percelen B1 en B2 en een daarachter gelegen perceel in één hand gekomen. Op 9 februari 1437 droeg Arnold van Bladel de percelen B1 en B2, welke voornoemde erven nu één erf blijkt te zijn en aldaar gelegen is tussen het erf van Peter van Hijnen aan de ene kant, en tussen het erf van juffrouw Hendrikske van Dinther en het erf dat Eustaas Toelinc op deze dag van Arnold van Bladel had verworven aan de andere kant over aan Eustaas Toelinc.² Dit laatste erf betrof een perceel in de Vughterstraat .³

Negen dagen later, op 18 februari 1437, verkocht Eustaas weer een stukje erf achter op dit complex, dat gelegen was tussen perceel A en een aantal andere buren, van wie de meesten bezitters waren van percelen aan de Vughterstraat. Tot de verkoop, aan Peter van Hijnen, behoorde ook de helft van de stenen muur en van de stenen put aldaar, gelegen tussen het betreffende stukje erf en het erf van Eustaas. Beiden mochten op en in de muur bouwen, maar moesten elkaar schadeloos houden, terwijl muur en put op beider kosten in goede staat moesten worden gehouden.¹ Verder verkocht Peter aan Eustaas de helft van een stenen gevel tussen hun beider erf. Hiervoor golden dezelfde voorwaarden als de hiervóór vermelde.²

Op 2 november 1446 verkocht Eustaas een klein perceel aan de zuidkant, grenzend aan het erf van Arnold Stamelart, - vóór aan de straat 14 voet breed en achter 16 ½ voet, met een diepte van 41 voet en 1 duim -, aan Gozewijn Jansz. van Acht. Mogelijk ging het hier om het oude perceel B1 of althans een deel daarvan. Bij de verkoop werd bepaald dat zij het toilet, dat kennelijk op de grens van beider erf stond, gezamenlijk zouden schoonhouden.³ Op 21 november van hetzelfde jaar kwamen koper en verkoper overeen

Op een niet nader te bepalen datum tussen laatstgenoemde datum en 21 februari 1450³ - ik heb geen transportakte kunnen terugvinden - heeft Eustaas Toelinc het overblijvende complex overgedragen aan Klaas Ooievaar. Deze droeg het op zijn beurt twee jaar later, op 29 februari 1452, over aan Jan Keymp, zoon van wijlen Jan Keymp.⁴

Het perceel van Gozewijn van Acht verkreeg Jan Keymp op 31 juli 1465. Het werd toen omschreven als 'een huiserf van zekere kamer eertijds van wijlen Eustaas Toelinc'.¹ Waarschijnlijk is deze kamer verwoest bij de stadsbrand van 13 juni 1463, die onder meer dit deel van de stad heeft geteisterd.²

Vervolgens droeg op 21 oktober 1418 Mijs zoon van wijlen Arnold Volken Mijsz. van Amersfoort het goed, opnieuw aangeduid als huis en erf, over aan juffrouw Hendrikske van Rossum, weduwe van Dirk van Dinther. Het werd toen gesitueerd tussen het erf van Jan natuurlijke zoon van wijlen Marcelis van Oss (Achter het Verguld Harnas 9-15) en tussen het erf toebehorend aan het Groot Ziekengasthuis (Achter het Wild Varken 5). Aan de achterzijde grensde het aan het erf van Nicolaas van Keulen de goudsmid.³

Hierna kwam het complex in handen van Hendrikskes dochter juffrouw Johanna, gehuwd met Jan zoon van Mathias van Kessel. Deze droeg het als weduwnaar op 7 juli 1464 uit krachte van het testament van Johanna over aan Jan Keymp, zoon van wijlen Jan Keymp van Breugel. Het werd toen omschreven als een erf, eertijds huis en erf'.⁴ Kennelijk was de bebouwing erop toen eveneens verdwenen ten gevolge van de stadsbrand van 13 juni 1463.⁵

Jan Keymp zal het erf, met de andere door hem verkregen percelen, daarop weer bebouwd hebben. Op 30 maart 1481 deelden zijn zonen Jan en Gerard een aantal goederen. Daarbij verkreeg Jan 'het woonhuis van genoemde Jan Kemp, erf en tuin met twee kameren en zekere andere kamer geheten dat backhuys, alle hij elkaar gelegen ter plaatse geheten den Zijle bij d'Wilt

Zoals we hiervóór gezien hebben, zou het complex volgens schepenakte van 21 oktober 1418 ook ooit in handen zijn geweest van Gerrit Cnode. Deze komt als belending ook voor in schepenakten van 20 juni 1405³ en 30 mei

Op 12 juni 1444 droeg Snellard van Spul, die het huis en erf door schepenvonnis verkregen had van Gerrit Mol van Driel, het goed op zijn beurt over aan Goiart van Ingen, zoon van wijlen Hendrik van Ingen.¹ Op 3 december 1470 werd het complex met een cijns daaruit door Goiart overgedragen aan Luitgard weduwe van Tielman Pijckevet.²

Door vererving kwam het hele complex in het bezit van Arnold Keymps dochter Hillegond, die trouwde met Herman Gerritsz. van Deventer. Uit een schepenakte van 31 oktober 1543 blijkt dat een deel van de achterbebouwing toen bewoond werd door Jan van Orthen, maar dat daar tevens twee nieuwe huizen waren gebouwd.¹

Via Hermans zoon Hendrik en diens weduwe, Agnes van Nederven, vererfde het complex vervolgens aan jonkheer Willem van Lier, die het vermaakte aan zijn zuster juf'f'rouw Clara van Lier. Deze verkocht het op 17 juli 1590 aan de linnenkoopman Gerard zoon van wijlen Dirk Coenen. Het was toen bewoond geweest door de Bossche hoogschout Jacob van Brecht, ridder. De omschrijving luidde in 1590: huijsingen, heuren gronden, voorplaetse vuijtgaende met eene poirte ter straten waert genoempt achter d'Wilt Vercken, koicken, brouwhuijs, stalllnghuijs, twee hoven ende ledige gecassyde plaetssen oft gangen tussen beyden ende t'eynden deselve hoven gelegen, eenen put, ende een ledich after plaetsken t'eynden de voorschreven hoven ende gangen respective ende een afterhuysken aen 'tselve afterplaetsken; item een ander huijs, erve ende ledige plaetsse, comende after aen den erve oft ganck van de voorschreven ierstgenoempde huysinge, welcke voorschreven ander huijs vuijtgaet in de Vuchterstraet ---, synde de ierstgenoemde huysinge, voorplaetsse, coicken. brouwhuijs, stallinghuijs, twee hoven met heure gangen, achterplaetsken ende achterhuysken gelegen bynnen deser stadt 's Hertogenhossche in de strate genoempt achter d'WiIt Vercken, tussen huysingen ende erffenisse der wedue Gielissens van Hedell ende hairen kynderen aen d'een syde ende tussen een huijsken ende erve nu toehehoorende Henricken van Curingen ende Lambrechten van Mol, erfenissen mr.

Een dochter van Gerard Coenen, Johanna, droeg het vervolgens met haar echtgenoot op 26 september 1612 over aan sinjeur Willem van Henxtum alias van Delft, gehuwd met Anna dochter van Gerard Coenen.² Dit echtpaar transporteerde het complex op 10 januari 1620 over aan jonker Erasmus van Grevenbroek, heer van Mierlo. Het werd toen omschreven als seeckere zijne huijsingen, heure gronden, voorplaetsse, wtgaende met eene poorte ter straeten waert, achter d'Wilt Vercken; item een dwershuijs als stallinghuijs, achterhuijs, hoff, bleijckvelt, ledige gecassijde plaetsse, bleijckvelt^! ende hoff, regenback, pompe, regensteen ende twee gootsteenen, met allen anderen rechten ende toebehoirten vandijen, gestaen ende gelegen binnen deser stadt van 's Hertogenbossche achter d'Wilt Vercken tussen huijs ende erve eertijts Jans vander Sluijs Janss. ex uno ende tussen erve eertijts Henricx van Curingen. Jacobs Darkennes, Thomas Kars, Josephs van Delft ende Arnts Joachims schoenmaker met meer andere ex alio, streckende voir van de gemeijne strate achterwaerts totten erve eertijts heere ende mr. Peeters van de Water met meer andere.³

Bij deling tussen de erfgenamen van Erasmus van Grevenbroek viel het complex, soo dat bij den rithmeester Wijntelre tegenwoordelijck werdt bewoont, sonder de sijdelhuijsinge aen de voors. joffrouwe Johanna van Uijtwijck haer leven lanck ter tochten beseth - Johanna was ook een dochter van Erasmus - op 22 augustus 1640 toe aan zijn zoon Cornelis, heer van Helvoirt. Het goed werd toen getaxeerd op een waarde van 6788 gulden.⁴ Op 12 februari 1694 verkocht de echtgenoot van Maria Hillegonda dochter van Cornelis van Grevenbroek het geheel voor 5750 gulden aan juffrouw Marja Harinx, weduwe van Johan van Kessel. Bij die gelegenheid werd het complex omschreven als seeckere schoone ende welgelege huyssinge met erven, hoogen toorn, poortte, hoff, erve ende achterhuyssen, met henne servituten ende toehehoorten, gestaen ende gelegen tegens over het Wilt Vercken binnen deser stadt, tusschen den huijsse ende erve vande weduwe vanden procureur^? Van Campen ex uno ende den huijsse van Egbert van Santten cum suis ex alio, gebruijckt ende bewoont werdende hij de postmeester van de Graeff ende Johan 't Hooft respective.³ Het meest opmerkelijk hier is de vermelding van de hoogen toorn, die in alle voorgaande omschrijvingen ontbrak, maar die hoogstwaarschijnlijk toch al van meet af aan tot perceel C heeft behoord. Het archeologisch onderzoek heeft de fundamenten ervan aan het licht gebracht.

In deel II van De voorname huizen en gebouwen van 's-Hertogenbosch heeft A.F.O. van Sasse van Ysselt de gegevens over dit complex vanaf 1500 in beeld gebracht. Zoals in de inleiding al is opgemerkt, geeft hij daar als huisnummers slechts Achter het Wild Varken 3 en 1 op. Maar ook Achter het Verguld Harnas 9 tot en met 15 maakten er deel van uit. Vanaf de zeven-